اصول و راهکارهای نورپردازی محوطه
نورپردازي محوطه (Landscape Lighting)
نورپردازی محوطه یا نورپردازی فضای‌سبز به استفاده از نورپردازی فضای خارجی در مناظر عمومی و باغ‌های خصوصی به منظور تقویت اهدافی چون ایمنی، حس زیبایی‌شناسی شبانه، امکان دسترسی، برقراری امنیت، مسائل تفریحی و ورزشی، و کاربرد آن در رویدادهای اجتماعی اشاره دارد.
” نورپردازی محوطه“ طیف وسيعی از انواع محيط‌های بيرونی مانند محوطه‌های طبيعی و یا مصنوعی را شامل می‌شود. با مطالعه این مقاله با راهکارهای اصولی و حرفه ای در نورپردازی محوطه آشنا خواهید شد.
تاریخچه نورپردازی محوطه
چشم اندازها و مناظر عمومی از زمانی که نور در معماری داخلی به کار گرفته شد برای ایجاد حس زیبایی، امنیت، گردش، و مناسبت‌های اجتماعی روشن شده‌اند. در زمان‌های قدیم این روشنایی به وسیله‌ی شعله‌ی حاصل از آتش چوب، شمع و روغن حیوانی ریخته شده در مشعل‌ها، فانوس‌ها وچراغ‌های دیواری تامین می‌شد.
در قرن هفدهم و پس از معرفی سوخت‌های روشنایی جدید، این فناوری در فضاهای بیرونی، در باغ‌ها و چشم‌اندازهای شهری مورد استفاده قرار گرفت. به عنوان سیستم‌های توسعه یافته برای انتقال انرژی، روشنایی گاز در قرن نوزدهم و روشنایی الکتریکی در قرن بیستم به بخشی از عملکرد و طراحی فضاهای بیرونی تبدیل شد.
در اوایل قرن بیست و یکم تولید و عرضه لامپ‌های رشته‌ای و گازی بیشترین منابع نوری مرسوم برای نورپردازی محوطه، مناظر و چشم اندازهای شهری بوده است. با افزایش تقاضا برای نورپردازی کار‌آمدتر، افزایش دسترسی به طرح‌های پایدار، ملاحظات مربوط به گرم شدن کره‌ی زمین، و نگرانی‌های زیبایی شناختی و ایمنی در طراحی باغ و محوطه، طراحی روش‌ها و تجهیزات روشنایی در فضاهای بیرونی، تکامل یافته است.
امروزه استفاده روزافزون از LED ها، انرژی خورشیدی، چراغ‌های با ولتاژ پایین، لامپ‌های با راندمان نوری بالا و طراحی روشنایی با رویکرد صرفه‌جویی در مصرف انرژی، نمونه‌هایی از نوآوری در این زمینه است.
موضوعات مرتبط با نورپردازی‌محوطه، عبارت است از :
فضاهای سبز، درختان، پارك‌ها، بلوارها، باغ‌های خصوصی، زمين‌های بازی، فضای بیرونی هتل‌ها، مراکز تجاری و …
در نورپردازی محوطه، انتخاب نوع چراغ‌ها، منابع نور، مصرف انرژی و تكنيك‌های نورپردازی به: اندازه‌ی پروژه، نوع و كاربری فضا، نيازها و الزامات فنی و انتظارات كارفرما بستگی دارد. در هر حال، وظيفه‌ی طراح نورپرداز، خلق يك محيط شبانه‌ی جذاب و ايمن با استفاده از يك سيستم روشنایی کارآمد با مصرف بهينه‌ی انرژی و خیرگی کنترل شده است.
طراحی نورپردازی‌محوطه، مراحل زير را شامل می‌شود:
بررسی و شناخت سايت:
اين بررسی، شامل ملاحظه‌ی دقيق عناصر موجود در محوطه می‌باشد. اين عناصر عبارت است از:
- عناصر نرم یا (Softscape) : به چیزهایی نظیر خاک، گیاهان، گل و رنگ‌ها اشاره دارد که با رشد خود و طی زمان دچار تغییر می‌شوند.
- عناصر سخت یا (HardScape) : به المان‌های جامد و سختی نظیر سنگ‌ها، صخره‌ها و مسیرهای عبوری اشاره دارد که برای سال‌ها ثابت و بدون تغییر باقی می‌مانند.
- عناصر آبی یا (Water Features) : مانند استخر، حوض، برکه و فواره
تعيين عملكرد فضا و طبيعت استفاده‌كنندگان از فضا
در این مرحله پس از بررسی و شناخت فضا می‌بایست عملکرد هر فضا با توجه به کاربرد و چگونی استفاده از آن توسط افراد تعیین و بررسی گردد.
توجه به اين نكته كه نواحی مهم در هنگام روز، الزاما همان نواحی مهم در هنگام شب نيست.
بسیاری به اشتباه بر این باورند که هر آنچه در روز تحت تاثیر نور خورشید قرار داشته در شبانگاه نیز باید روشن گردد. نواحی مهم در شب با تحلیل فضا و حس و حال استفاده کنندگان مشخص خواهد‌شد. چه بسا تصویر شبانه یک فضا با تصویر آن در روز کاملا تفاوت داشته باشد.
تعيين نقاط كانوني اصلی و فرعی
با تعیین نقاط کانونی اصلی و فرعی و رعایت سلسله مراتب نورپردازی برای هر کدام از این نقاط می‌بایست روش برخورد، شدت روشنایی و درخشندگی خاصی برای هر کدام از نقاط در نظر گرفت.
جمع‌آوری اطلاعات و شناخت دقيق مشخصات سايت و عناصر گياهی شامل :
شكل كلی، ارتفاع، ابعاد و نوع گياه
مشخصه‌های شاخ و برگ: (شكل، رنگ، بازتابش نور، بافت، شفافيت، تراكم)
الگوی شاخه‌ها (Branching Pattern): (باز، بسته، متراكم، بالارونده يا پايين‌رونده)
وضعيت تنه و پوسته: (خاردار، پوسته پوسته، ترك دار، چند رنگ و… )
عمق و گسترش ريشه در خاک
نرخ رشد (Growth Rate): بر اساس سرعت رشد شاخ و برگ و مقدار و بزرگی آنها
هميشه سبز يا برگ ريز
تغييرات فصلی
در این مرحله طراح نورپرداز با در نظر گرفتن کلیه موارد بررسی‌شده، ایده‌ی اصلی نورپردازی‌محوطه را تعیین و پس از آن با در نظر گرفتن موارد فنی طرح و انجام محاسبات روشنایی، نقشه‌های اجرایی آماده می‌گردد.
انواع و كاربرد چراغ‌ها در نورپردازی‌محوطه
انواع اصلي چراغ‌ها در نورپردازی محوطه و عناصر معماری شامل:
- چراغ‌های بالا تاب (Uplights)
این نوع چراغ‌ها معمولا به صورت روکار روی زمین یا به صورت دفنی در داخل آن نصب شده و جهت نور به سمت بالا دارند. از چراغ‌های بالا تاب، برای نورپردازی دیوارها و سطوح عمودی استفاده می‌شود.
- چراغ‌های پایین تاب (Downlights)
این دسته از چراغ ها با نصب توکار یا روکار از سقف یا روی یک سازه، جهت نور رو به پایین دارند.
- نورافکن‌ها (Floodlights)
این نوع چراغ ها مانند پرژکتورها برای روشن‌کردن فضاهای وسیع و یکنواخت کاربرد داشته و پخش نور گسترده‌ای دارند. در هنگام استفاده از نورافکن‌ها باید به کنترل خیرگی ناشی از آن دقت نمود.
- چراغ‌های مسیر (Pathway)
از این دسته چراغ ها برای برجسته کردن مسیرهای عبوری به کار گرفته می‌شود. انواع چراغ‌های ساین، فوت لایت، چراغ‌های پلکانی و یا بولاردهای نصب شده در کنار مسیرها در این دسته قرار می‌گیرند.
- چراغ‌های تزئینی (Decorative)
این نوع چراغ‌ها برای ایجاد جلوه‌های بصری خاصی بر روی عناصر نرم یا سخت در محوطه‌ها و فضاهای بیرونی کاربرد دارند و معمولا از آنها به صورت موقت استفاده می‌شود.
- چراغ‌های پایه کوتاه یا بولاردها (Bollards)
از این چراغ‌ها می‌توان علاوه بر روشنایی مسیرها و پیاده‌روها برای نورپردازی باغچه و فضای چمن‌کاری نیز استفاده کرد. بولاردها در انواع پخش نورهای متقارن و غیر متقارن تولید می‌گردند.
- چراغ‌های دیواری (Wall Packs)
این نوع چراغ‌ها به صورت نصب روکار یا توکار در روی دیوارها به کار می‌روند. از آنها معمولا برای روشنایی عمومی استفاده می‌شود.
- چراغ‌های پايه‌ای با ارتفاع 3 تا 4 متر
با توجه به ارتفاع نصب و پخش نور آن، از این نوع چراغ‌ها برای روشنایی مسیرهای طولانی و فضاهای وسیع‌تر استفاده می‌شود.
- چراغ های ضد آب (Water proof)
با توجه به نصب این نوع چراغ در داخل آب باید علاوه بر استفاده از ولتاژ پایین و رعایت نکات ایمنی در هنگام نصب، از چراغ های دارای IP با حفاظت بالا متناسب با محل نصب استفاده نمود.
تكنيک‌‌های نورپردازی درختان:
در حالت کلی بر اساس نوع پوشش گیاهی، درختان را می‌توان به سه دسته‌ی زیر تقسیم کرد:
- درختاني با كاكل گسترده (Open Spreading)
- درختاني با كاكل باريک وعمودی (Open Vertical)
- درختاني با كاكل گسترده و متراكم (Dense Spreading)
جانمايی چراغ‌ها در نورپردازی درختان، به شكل كلی درخت، ساختار شاخه‌ها، نوع شاخ و برگ و سرعت رشد آن بستگی دارد.
در پایان، به این نکته توجه کنید که شدت روشنایی بالا، الزاما موثر و مطلوب نخواهد‌بود. براي مقايسه، ماه كامل، فقط شدت روشنايی برابر 0/1 لوكس ایجاد می‌كند.
نکته کلیدی آخر اینکه به طوركلی، نسبت روشنايی بين نقاط كانونی و محيط اطراف نبايد بیش از 3 به 1 تا 5 به 1 و برای جلوه‌های ويژه، حداكثر 10 به 1 باشد.